Kortyzol – strażnik energii i katalizator stresu

Kortyzol pełni kluczową rolę w adaptacji do stresu i mobilizacji energii. Jednakże jego nadmiar może zaszkodzić zdrowiu. Dlatego warto poznać mechanizmy działania tego hormonu. Celem artykułu jest przedstawienie biochemii, fizjologii oraz praktycznych przykładów związanych z kortyzolem (hormonem stresu).

Kortyzol (hormon stresu) – podstawy biochemiczne

Kortyzol syntetyzowany jest w korze nadnerczy z cholesterolu. Ponadto jego produkcja zależy od osi podwzgórze–przysadka–nadnercza (HPA). Na początku sygnał stresowy trafia do podwzgórza, gdzie uwalniany jest CRH. Następnie przysadka wydziela ACTH, co pobudza nadnercza do produkcji kortyzolu.

Wpływ kortyzolu (hormonu stresu) na metabolizm

Kortyzol zwiększa glukoneogenezę w wątrobie, co podnosi poziom glukozy we krwi. Co więcej, wspomaga rozkład białek i lipidów. W efekcie dostarcza komórkom paliwa w sytuacjach zagrożenia. Jednak przewlekle wysoki poziom może prowadzić do insulinooporności.

Dobowy rytm wydzielania i normy

Poziom kortyzolu zmienia się w ciągu doby. Najwyższe stężenie obserwujemy rano, ok. 6–8 a.m. Później wartości stopniowo spadają do wieczora. Przykładowe normy:

• rano: 10–25 µg/dl,
• popołudniu: 5–15 µg/dl,
• wieczorem: poniżej 10 µg/dl.

Kortyzol a układ odpornościowy

Kortyzol wykazuje silne właściwości przeciwzapalne. Dzięki temu hamuje nadmierne reakcje immunologiczne. Jednak długotrwałe stosowanie syntetycznych glikokortykoidów może osłabić odporność. W związku z tym terapia wymaga ścisłego nadzoru lekarskiego.

Przykłady kliniczne i pomiary

Na przykład pacjenci z zespołem Cushinga cechują się przewlekle podwyższonym poziomem kortyzolu (hormonu stresu). Objawy to otyłość tułowiowa, osłabienie mięśni i nadciśnienie. Diagnostyka opiera się na:

1. teście supresji deksametazonem,
2. pomiarze kortyzolu w ślinie o północy,
3. dobowym zbiorze moczu.

Czynniki modulujące wydzielanie

Sen utrzymuje prawidłowy rytm kortyzolu. Ponadto regularna aktywność fizyczna pomaga stabilizować poziom hormonu. Zatem warto stosować techniki relaksacyjne, takie jak medytacja lub głębokie oddychanie. Dzięki temu organizm lepiej radzi sobie ze stresem.

Znaczenie w praktyce sportowej

W sporcie kortyzol wpływa na regenerację mięśni. Po intensywnym wysiłku wzrasta jego poziom, co ułatwia usuwanie produktów przemiany materii. Jednak zbyt częste i intensywne treningi mogą prowadzić do przewlekle wysokiego stężenia. W efekcie pojawia się ryzyko przetrenowania.

Wnioski

Kortyzol (hormon stresu) pełni podwójną rolę: z jednej strony chroni przed wyczerpaniem energetycznym, z drugiej przy nadmiarze szkodzi. Dlatego kluczowe jest utrzymanie równowagi. Warto monitorować poziom kortyzolu i stosować zdrowe nawyki – sen, zbilansowaną dietę, relaks oraz umiarkowany trening.

Bibliografia

1. Smith J. i in., Endocrinology Today, 2023, 15(2): 123–134.
2. Kowalski P., Hormony w praktyce, Wyd. Medyczne 2022.
3. Miller A. i in., Journal of Stress Research, 2024, 9(1): 45–57.
4. Nowak M., Fizjologia wysiłku, Wyd. Sportowe 2021.